ചാലൂക്യ രാജവംശം (ചാലൂക്യര്‍)
ശതവാഹനന്മാരുടെ പതനത്തിനുശേഷം ഡക്കാനില്‍ ഉയര്‍ന്നുവന്ന ഒരു പ്രമുഖ രാഷ്ട്രീയശക്തിയാണ്‌ ചാലൂകൃന്മാര്‍. എ.ഡി. ആറാം നൂറ്റാണ്ടിലാണ്‌ അവര്‍ ഒരു പ്രബലശക്തിയായി മാറിയത്‌. ചാലൂക്യന്മാരുടെ ഉത്ഭവം വ്യക്തമല്ല. അവര്‍ക്കിടയില്‍ മൂന്നു ശാഖകള്‍ ഉണ്ടായിരുന്നു;
(1) പശ്ചിമ ചാലൂക്യന്മാര്‍ അഥവാ വാതാപിയിലെ ചാലൂക്യന്മാര്‍
(2) പില്‍ക്കാല പശ്ചിമ ചാലൂക്യന്മാര്‍ അഥവാ കല്യാണിയിലെ ചാലൂക്യന്മാര്‍
(3) കിഴക്കന്‍ ചാലൂകൃന്മാര്‍ അഥവാ വെംഗിയിലെ ചാലൂക്യന്മാര്‍
വാതാപിയിലെ ചാലൂകൃന്മാര്‍
വാതാപിയില്‍ (ബദാമി) ചാലൂക്യന്മാരുടെ ആധിപത്യത്തിനു തുടക്കമിട്ടത്‌ ജയസിംഹനാണ്‌. അദ്ദേഹം സ്ഥാപിച്ച രാജവംശം 'പശ്ചിമ ചാലൂക്യര്‍' എന്നറിയപ്പെട്ടു. ഈ രാജവംശത്തിലെ ആദ്യത്തെ പ്രബലനായ രാജാവ്‌ പുലകേശി ഒന്നാമനാണ്‌. അദ്ദേഹം വാതാപിയെ തന്റെ തലസ്ഥാനമാക്കുകയും അവിടെ ഒരു കോട്ട പണികഴിപ്പിക്കുകയും ചെയ്തു.
പശ്ചിമ ചാലൂക്യന്മാരില്‍ ഏറ്റവും പ്രസിദ്ധനായ ഭരണാധികാരി പുലകേശി രണ്ടാമനാണ്. അദ്ദേഹം ഹര്‍ഷന്റെ സമകാലികനായിരുന്നു. പുലകേശിയുടെ കൊട്ടാര കവിയായ രവികീര്‍ത്തി രചിച്ച 'ഐഹോള്‍ പ്രശസ്തി' അദ്ദേഹത്തിന്റെ ആക്രമണങ്ങളെക്കുറിച്ച്‌ വിവരിക്കുന്നുണ്ട്‌. പുലകേശി ഹര്‍ഷനെതിരെ ഉഗ്രമായി പോരാടുകയും അദ്ദേഹത്തെ പരാജയപ്പെടുത്തുകയും ചെയ്തു. ഇത്‌ അദ്ദേഹത്തിന്റെ ഏറ്റവും മികച്ച നേട്ടങ്ങളിലൊന്നായിരുന്നു.
ചേര-ചോള-പാണ്ഡ്യ രാജാക്കന്മാര്‍ പുലകേശിയുടെ പരമാധികാരം അംഗീകരിച്ചിരുന്നു. എന്നാല്‍ പല്ലവന്മാരുമായുള്ള ഏറ്റുമുട്ടലില്‍ അദ്ദേഹം പരാജയത്തിന്റെ രുചിയറിഞ്ഞു. പല്ലവ രാജാവായ നരസിംഹവര്‍മ്മന്‍ ഒന്നാമന്‍ ചാലൂക്യന്മാരെ തുടര്‍ച്ചയായി ആക്രമിച്ചു തോല്‍പ്പിക്കുകയും അവരുടെ തലസ്ഥാനമായ വാതാപിപോലും പിടിച്ചെടുക്കുകയും ചെയ്തു. പല്ലവന്മാരുമായുള്ള ഏറ്റുമുട്ടലില്‍ പുലകേശി കൊല്ലപ്പെട്ടു. അവസാനത്തെ ചാലൂക്യ രാജാവായ കീര്‍ത്തിവര്‍മ്മന്‍ രണ്ടാമനെ രാഷ്ട്രകൂട രാജാവായ ദന്തിദുര്‍ഗന്‍ പരാജയപ്പെടുത്തിയതോടെ പശ്ചിമ ചാലൂക്യരുടെ മേധാവിത്വം അവസാനിച്ചു (എ.ഡി. 750).
കല്യാണിയിലെ ചാലൂക്യന്മാര്‍
വാതാപിയിലെ ചാലൂക്യര്‍ അധികാരഭ്രഷ്ടരായതിനുശേഷം രണ്ടുനൂറ്റാണ്ടുകാലം രാഷ്ട്രകൂടന്മാരുടെ സാമന്തരായി കഴിഞ്ഞു. എന്നാല്‍ പത്താം നൂറ്റാണ്ടില്‍ ഒരു പ്രബല രാഷ്ട്രീയശക്തിയായി വീണ്ടും അവര്‍ ഉയിര്‍ത്തെഴുന്നേറ്റു. എ.ഡി. 973-ല്‍ തൈലപന്‍ രാഷ്ട്രകൂട രാജാവിനെ പരാജയപ്പെടുത്തി അധികാരം പിടിച്ചെടുത്തു. ഇതോടെ ചാലൂക്യരുടെ ഭരണം പുനഃസ്ഥാപിക്കപ്പെട്ടു. മഹാരാഷ്ട്രയിലെ കല്യാണിയായിരുന്നു പുതിയ ചാലൂക്യ രാജ്യത്തിന്റെ തലസ്ഥാനം. തൈലപന്‍ സ്ഥാപിച്ച രാജവംശം “കല്യാണിയിലെ ചാലൂക്യര്‍" എന്നറിയപ്പെട്ടു.
അവരുടെ കാലഘട്ടത്തിന്റെ ഏറ്റവും പ്രധാനപ്പെട്ട സംഭവം ചോള-ചാലൂക്യയുദ്ധമാണ്‌. തൈലപന്റെ പിന്‍മുറക്കാരായ എല്ലാ രാജാക്കന്മാര്‍ക്കും ചോളന്മാരുമായി ഏറ്റുമുട്ടേണ്ടിവന്നു. കല്യാണിയിലെ ചാലൂക്യരില്‍ ഏറ്റവും പ്രമുഖനായ രാജാവ്‌ വിക്രമാദിത്യന്‍ ആറാമനാണ്‌ (1076-1126). അദ്ദേഹം ചോളരുമായുള്ള യുദ്ധം തുടരുകയും കുലോത്തുംഗ ചോളനില്‍നിന്ന്‌ വെംഗി പിടിച്ചെടുക്കുകയും ചെയ്തു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ രാജ്യം വടക്ക്‌ നര്‍മ്മദ മുതല്‍ തെക്ക്‌ തുങ്കഭദ്ര വരെ വ്യാപിച്ചിരുന്നു.
വിക്രമാദിത്യന്‍ കലയെയും സാഹിത്യത്തെയും പ്രോത്സാഹിപ്പിച്ചിരുന്നു. 'വിക്രമാങ്കദേവചരിത'ത്തിന്റെ കര്‍ത്താവായ ബില്‍ഹണന്‍ അദ്ദേഹത്തിന്റെ ആസ്ഥാന കവിയായിരുന്നു. 'മിതാക്ഷര'ത്തിന്റെ കര്‍ത്താവായ വിജ്ഞാനേശ്വരന്‍ വിക്രമാദിത്യന്റെ രാജസദസ്സിലാണ്‌ താമസിച്ചിരുന്നത്‌. 1190-ല്‍ അവസാനത്തെ ചാലൂക്യ രാജാവായ സോമേശ്വരന്‍ നാലാമനെ യാദവന്മാര്‍ സ്ഥാനഭ്രഷ്ടനാക്കി. ഇതോടെ ഒന്നര നൂറ്റാണ്ടോളം നീണ്ടുനിന്ന കല്യാണിയിലെ ചാലൂക്യ ഭരണത്തിന്‌ തിരശ്ശീല വീണു.
വെംഗിയിലെ ചാലൂക്യന്മാര്‍
വിശാഖപട്ടണം മുതല്‍ നെല്ലൂര്‍വരെയുള്ള പ്രദേശത്ത്‌ ചാലൂക്യന്മാരിലെ ഒരു ശാഖ ഭരണം നടത്തിയിരുന്നു. ഇവര്‍ “കിഴക്കന്‍ ചാലൂക്യര്‍" അഥവാ “വെംഗിയിലെ ചാലൂക്യര്‍" എന്നറിയപ്പെട്ടു. പുലകേശി രണ്ടാമന്റെ സഹോദരനായ വിഷ്ണു വര്‍ദ്ധനനാണ്‌ ഈ രാജകുടുംബത്തിന്റെ സ്ഥാപകന്‍. പുലകേശിയുടെ രാജ്യത്തിലെ പിഷ്ടപുരം എന്ന പ്രദേശത്തെ വൈസ്രോയിയായിരുന്ന വിഷ്ണുവര്‍ദ്ധനന്‍ സഹോദരനുമായുള്ള ബന്ധം വിഛേദിച്ച്‌ ഒരു സ്വതന്ത്രരാജ്യം സ്ഥാപിക്കുകയായിരുന്നു.
കിഴക്കന്‍ ചാലൂക്യരുടെ ആദ്യ തലസ്ഥാനം പിഷ്ടപുരമായിരുന്നു. പിന്നീട്‌ പുരാതന നഗരമായ വെംഗിയിലേക്കും ഒടുവില്‍ രാജമഹേന്ദ്രിയിലേക്കും തലസ്ഥാനം മാറ്റുകയുണ്ടായി. വിഷ്ണുവര്‍ദ്ധനനുശേഷം അധികാരത്തില്‍ വന്ന രാജാക്കന്മാരെല്ലാം ചാലൂക്യന്മാരുടെ പ്രാബല്യം നിലനിര്‍ത്താന്‍ ശ്രമിച്ചവരായിരുന്നു. ശക്തിവര്‍മ്മനായിരുന്നു ഈ രാജവംശത്തിലെ അവസാനത്തെ പ്രമുഖനായ രാജാവ്‌. പതിനൊന്നാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അന്ത്യത്തില്‍ ചാലൂക്യന്മാര്‍ക്ക്‌ അവരുടെ സ്വാതന്ത്ര്യം നഷ്ടപ്പെടുകയും അവര്‍ ചോളന്മാരുടെ സാമന്തന്മാരായിത്തീരുകയും ചെയ്തു.
ക്ഷേത്രവാസ്തുവിദ്യ
ചാലൂക്യ രാജാക്കന്മാര്‍ ക്ഷേത്രനിര്‍മ്മാണത്തെ പ്രോത്സാഹിപ്പിച്ചിരുന്നു. നഗര-ദ്രാവിഡ ശൈലികള്‍ അവര്‍ സ്വതന്ത്രമായി ഉപയോഗിച്ചു. ഈ ശൈലി ഡക്കാന്‍ ശൈലി അഥവാ വേസര (ശമയ) ശൈലി എന്ന പേരില്‍ അറിയപ്പെട്ടു. ചാലൂക്യന്മാര്‍ അനേകം ഗുഹാക്ഷേത്രങ്ങള്‍ പണി കഴിപ്പിച്ചു. പാറ തുരന്ന്‌ അനേകം ചൈത്യങ്ങളും വിഹാരങ്ങളും അവര്‍ നിര്‍മ്മിച്ചു. അജന്ത, എല്ലോറ എന്നിവിടങ്ങളിലെ ഗുഹകള്‍ അവര്‍ പ്രകടിപ്പിച്ച കലാവിരുതിന്‌ ഉദാഹരണങ്ങളാണ്‌. ഐഹോളില്‍ (ബിജാപ്പൂര്‍ ജില്ല) എഴുപതോളം ക്ഷേത്രങ്ങള്‍ ചാലൂക്യന്മാര്‍ പണികഴിപ്പിച്ചിരുന്നു. ബദാമി, പട്ടടക്കല്‍ എന്നിവിടങ്ങളിലും അനേകം ക്ഷേത്രങ്ങള്‍ നിര്‍മ്മിക്കപ്പെട്ടിരുന്നു. ബദാമിയിലെ “മേലഗിട്ടി ശിവാലയം” ആകര്‍ഷണീയമാണ്‌. പട്ടടക്കലില്‍ 10 ക്ഷേത്രങ്ങളുണ്ട്‌. അതില്‍ നാലെണ്ണം ഉത്തരേന്ത്യന്‍ ശൈലിയിലും ആറെണ്ണം ദക്ഷിണേന്ത്യന്‍ ശൈലിയിലുമാണ്‌ നിര്‍മ്മിച്ചിട്ടുള്ളത്‌. പട്ടടക്കലിലെ ക്ഷേതങ്ങളില്‍ ഏറ്റവും പ്രാധാന്യമര്‍ഹിക്കുന്നത്‌ “പാപനാഥക്ഷേത്ര"വും “വിരൂപാക്ഷക്ഷേത്ര"വുമാണ്‌. ഇതില്‍ ആദ്യത്തേത്‌ ഉത്തരേന്ത്യന്‍ ശൈലിയും രണ്ടാമത്തേത്‌ ദക്ഷിണേന്ത്യന്‍ ശൈലിയും പ്രദര്‍ശിപ്പിക്കുന്നു. വിരൂപാക്ഷ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ ഭിത്തികളില്‍ രാമായണത്തിലെ പല രംഗങ്ങളും ചിത്രീകരിച്ചിട്ടുണ്ട്‌.